Latah, Belon Putih dan Imejan Islam

Semalam aku banyak tengok citer kat TV selepas penat menonton Fangoria Frightfest berjudul Dark House. Ada beberapa program menarik, tapi aku terikat juga dengan satu komedi ni di TV2, Latah. Aku boleh bayangkan penulis atau pengarahnya tentu anak-anak muda baru graduan sekolah filem kita. Walaupun lawak situasinya dipenuhi slapstik, bagi aku, ia tidak "mengada-ada"kan tetapi menyasar seimbang. Contoh bila babak si anak dara itu tiba-tiba melatah meloncat naik ke atas pangkuan "bakal" mertuanya lantas bercium pipi. Babak tu lawak gila. Aku juga suka cara pengarahnya tidak banyak menggunakan kesan suara "lelucon" untuk menaikkan semangat lawaknya. Ia ada seadanya. Dan pelakon watak Meriam tu, boleh tahan lincah mulutnya, babak di bas sewaktu mereka ke Kuala Lumpur antara yang menarik. Malah filem itu mempunyai sindiran rujukan dalam yang tersendiri berkenaan "industri drama televisyen" kita dengan babak "perfilemen" yang dibuat bersama pelakon Fizo Omar. Bila sebuah babak memaparkan watak tambahan (tiga dara melatah tersebut) di belakang pelakon utama buat "dua kali" babak berlainan, aku sudah ketawa betapa seronoknya sang pengarah bermain dengan "realiti bajet" perfileman. Dan menariknya, cerita komedi ini bergerak dan tidak statik soap opera (rujuk bagaimana kita buat Spa-Q atau Asmara yang bermain pada satu-satu tempat sahaja), banyak "cerita" berlaku dalam masa yang terjaga. Dan aku kira, membuat lawak tentang habit latah yang unik kemelayuannya lebih menyeronokkan daripada gigi jongang dan wanita montel.

Aku kira, dah banyaklah anak muda kita "yang belajar" untuk mengenali tempo filem dan genre, Alhamdulillah. Oleh sebab itu aku merasakan persada filem kita akan berlaku perubahan jika nodul-nodul yang menggerakkan perubahan itu diberikan kepada orang yang betul.

Semalam, aku tonton juga The White Balloon di TV Al Hijrah. Aku pernah menonton filem arahan Jafar Panahi itu di pawagam dan, walaupun aku tidak bosan, aku tidaklah pula "menyukai"nya. Tetapi bila aku menontonnya semalam, aku terus "terikat", walaupun di pertengahan cerita (babak di mana si budak kecil dibantu oleh seorang wanita Nasrani). Aku terkejut dengan "jalinan" demi "jalinan" yang dilakukan, sungguh "simple" tetapi "kompleks" seliratnya! Pentingnya, aku memerhati dengan "mata" si anak kecil, dan bukan watak-watak dewasa yang mengelilinginya (mungkin kerana ini, aku silap menontonnya sebelum ini). Jelas isu ketidakadilan jantina, sosial dan etnik dihamparkan dengan bersahaja dan berkesan, tidak pernah sebaik ini. Pada babak si budak kecil dengan abangnya dan si budak minoriti makan gula-gula getah lantas ketawa, aku terus menangis. Filem ini "mengajarkan" keindahan manusiawi dalam satu babak kecil yang sungguh berkesan. Objek cerita hanya terletak kepada "duit" yang dicuri/diambil/jatuh dan "ikan" yang hendak dibeli (ini adalah titik klimaks dan titik penyudahan filem ini buat penonton ikuti). Orang boleh sahaja mengaitkannya dengan pemahaman komersialisme atau kapitalisme. Tetapi aku melihat asli "sinema" sebagai jalan alasan "advencer" si budak yang dikelilingi "raksasa" dewasa. Lantas, pelatar masa si penunggang basikal memberitahu "ombak terus sahaja menderu ganas" kepada si budak secara prasedar. Inilah kenapa ia juga berkesan, apabila akhirnya, si budah DAPAT duit itu, tanpa melihat pun si minoriti yang kayu belon putihnya dipinjam, lari bersama abangnya ke rumah, lantas si minoriti dengan belon putih tinggal duduk diabaikan. Objek "sebenar" kini, kita fahami, bukan "duit" atau "ikan" yang hendak pengarah itu sampaikan, tetapi "belon putih" yang tinggal tunggal bersama si budak minoriti. Dan "merasakan" babak ini, hati aku menjadi sesak dengan keintiman dan ketidaksengajaannya.

Di sinilah letaknya "kuasa" filem Iran bagi aku. Yang kemungkinan sahaja berkaitan dengan fahaman Syiah. Jika penonton melihat betul-betul, mana-mana filem Iran, mereka selalu menampilkan "imej" atau "objek" sebagai unsur-unsur dalam cerita. bahan-bahan ini tampak biasa dan barang "sehari-hari" tetapi merupakan penggerak utama "plot" dan "falsafah" latar cerita tersebut.

Dalam sejarah seni Iran/Parsi, gambar itu "dibolehkan" dan bukan seperti seni ahl sunni (yang mana fauna sahaja digunakan sebagai motif seni). Maka "ikon" senang diciptakan dalam seni hasil Parsi dan kemudiannya, dengan kematangan tinggi dalam pemahaman objek dan ikon, digunakan dalam filem-filem Iran. Ikan merupakan objek biasa dalam filem Iran, baik sebagai ikon "pembersihan spiritual", "malaikat", "rahmat" atau "roh". Alam dan manusia bersatu, tetapi juga objek-objek yang dibikin manusia yang berkait tinggi dalam pemahaman falsafah hidup orang Iran (di sini, pintu dan kolam merupakan antara objek yang paling banyak digunakan).

Filem merupakan hasil seni yang paling menitik beratkan "imej" daripada kesemua unsur lain (suara, tatabahasa). Malah kesemua "pemahaman filem" diikat kepada pemahaman dan pemerahan "imej sempurna". Bila kita bercakap tentang "bahasa filem" kita bercakap tentang pergerakan dan pekembangan "imej". Bila kita bercakap tentang "teks filem" kita bercakap tentang "objek imej" dalam filem. Atas sebab itu, filem-filem bisu zaman awal masih kelihatan segar walaupun hitam putih dan berskop binokular.

Jika benarlah 44% pembaca blog ini bersetuju "menolak filem hedonistik kita dan menggunapakai filem Iran" dalam filem tempatan kita (daripada pengundian yang aku buat), apa yang kita perlukan sekarang ialah memahami imejan dalam filem Islam. Memahami filem Iran bukanlah menggunapakai dan meminjam istilah fahaman syiah mereka, tetapi meminjam pemahaman TINGGI mereka terhadap penggunaan "imej" yang ikonik dalam filem. Cuba tontonlah Syukur 21 dan anda akan menyedari "ketiadaan imej ikon" yang boleh ditekskan kecuali latar dan dinding yang superfisial futuristik. Nur Kasih The Movie CUBA melakukannya dengan hamparan padang gersang dan hamparan rumput hijau, cincin, pokok, dan gambar. Tetapi imej-imej ini lebih mengisi pendapat teks melodrama filem ini (baca: emosi) daripada pengisian Islam (baca: rohani). Ini juga berlaku dalam drama siri Tahajjud Cinta yang ke udara di TV3 buat masa ini. Ayat-ayat Cinta yang walaupun garapannya ala Disney, mempunyai imej-imej ikon yang tertentu "besar", piramid dan sungai Nil sudah cukup menguatkan, sudah tentu dengan pertolongan penulis novelnya. Aku juga sudah menonton Sang Pencerah berkenaan perintis aliran Muhammadiyah yang kita fahami tentu "kering" kerana potensi pemahaman mereka yang menolak "imej". Tetapi Hanung Bramantyo memastikan imej turut berada tampak di dasar filem, dengan biola(!), madrasah, dan khususnya mainan bayang dan pencahayaan terang (merah untuk kemarahan dan putih untuk pencerahan) dan gelap, filem ini turut merayakan imej, walaupun tidak sekental filem-filem Iran.

Ya, imej amat penting walaupun selalu dianak tirikan oleh pengarah kita. Orang kita selalu melihat "manusia"nya dan melupai "objek" yang mengelilingi manusia itu. Memang poin kuatnya adalah, ikon imej takut memberi perkaitan salah kerana ajaran Kristian bergerak dengan ikon (yang diambil daripada tradisi penyembahan dewa-dewa dahulu). Tetapi jika diselidik, Islam Nusantara kita juga mempunyai "ikon-ikon" kita sendiri (keris, pokok, bunga, kepala layar, bumbung, alat perhiasan, koleh) yang boleh digunapakai. Inilah yang kita fahami apabila kita menonton kembali Semerah Padi dengan imej bumi (dan P. Ramlee boleh memikirkan sebesar ini sewaktu itu), tanah rendah dan tanah tinggi (segala yang berkaitan dengan syariat atau kritikalnya syariat akan berlakulah rakaman/tangkapan di tanah tinggi) serta tirai dan cara duduk watak. Aku juga dimaklumkan, Istac yang pernah digerakkan oleh Syed Naqib al-Attas juga mengimplikasi imej helang dan harimau, yang memberi simbol insan kamil atau "insan sempurna". "Kesempurnaan" ini boleh diteliti dan digunakan dalam mencerna sebuah filem Islam kita, yang mana kelihatan, kita sudah cukup baik mempunyai pemikir Islam yang tuntas dengan ilmu, dan ini hanya perlu diilhamkan dalam bentuk imej yang "sempurna", insya-Allah.